Türkiye’nin haber çölleri

Journo’dan Emre Kızılkaya’nın yaptığı bir araştırmada iki hafta boyunca 6.500’den fazla haber sitesinde 973 ilçenin adlarının geçtiği toplam 1.116.916 adet içerik tarandı.

Haberlerde en çok ve en az hangi ilçeler yer alıyor? Özgün habercilik nerelerde bol, nerelerde kıt? Hangi bölgeler “çölleşiyor”?

Veri bilimci Emrah Yılmaz ile beraber oluşturulan 3 haritayla Türkiye’nin “haber çölleri” anlatıldı.

1. En çok habere konu olan ilçe Fatih

Veriler 7-20 Şubat 2021 döneminde toplandı. İlçelere göre toplam haber sayılarını gösteren haritaya göre Büyükşehirlerin dışında, Türkiye’nin kıyılarından ve sınırlarından uzak ilçelerden çok daha az haber geldiği görülüyor.

İstanbul Fatih, iki haftada 18.940 haberle zirvede. İlk 10’un tamamı İstanbul, Bursa ve Kocaeli ilçelerinden oluşuyor.

Marmara, Akdeniz ve Ege bölgeleri dışında yer alıp haber üretiminde listenin üst sıralarına giren ilk ilçe, 5.434 haberle Karadeniz’den Zonguldak Ereğli.

İlk 100’e giren ilçelerin bölgelere göre dağılımı şöyle (Bu ilçelerden günde en az 150 haber geliyor):

İç Anadolu’dan 8, Güneydoğu’dan 6, Doğu Anadolu’dan ise sadece 5 yerleşim, Türkiye’nin en çok haber üretilen 100 ilçesi listesine girebiliyor (aynı sayıda haber gelen ilçeler aynı sırayı paylaştığı için toplam sayı 100’ü geçiyor).

İlk 100’e Güneydoğu’dan giren ilk ilçe Gaziantep Şahinbey (4.091 haberle 52. sırada).

Doğu Anadolu’dan listeye giren ilk ilçe Hakkâri Yüksekova (3.467 haberle 66. sırada).

2. En az haber İç Ege ve kırsal Anadolu ilçelerinde

En az sayıda haberde geçen ilçeler listesinde ise Ankara dışındaki İç Anadolu ile kıyıdakiler hariç Ege ilçeleri çoğunlukta.

Günde 3’ten daha az haber gelen ilçeler şunlar: Uşak‘tan Karahallı, Ulubey ve Sivaslı; Afyon‘dan Evciler, Hocalar ve Kızılören; Çankırı’dan Eldivan ve Yapraklı, Aksaray‘dan Sarıyahşi ve Ağaçören; Niğde Altunhisar, Osmaniye Hasanbeyli, Bilecik İnhisar ve Eskişehir Günyüzü.

Bölgelere göre durum şu şekilde:

Bir ilçenin kendisinden olmasa da, yakınından haber almak, okur için önemli olsa gerek. Örneğin Günyüzü ilçesinde yaşayan biri kendi ilçesiyle ilgili fazla haber göremese de, en azından Eskişehir’in diğer ilçelerinden daha çok haber alabiliyor.

Bu nedenle Doğu Anadolu’nun kuzeyinde durum daha kötü. Çünkü burası, çok az haber üretilen ilçelerin kesintisiz olarak çok geniş bir alana yayıldığı bölgemiz.

Yani bu bölgede, kendi ilçesinden yeterince haber alamayan okurlar, genelde komşu ilçelerden de pek haber alamıyor. Bambaşka ilçelerin, illerin gündemini haberlerde çok daha sık görüyorlar.

3. Nüfusa oranla haber sayısı: Batı Karadeniz iyileşiyor, Güneydoğu çölleşiyor

İlçelerin nüfusunu dikkate aldığımızda kişi başına düşen haber sayısının metropollerde o kadar da yüksek olmadığını görüyoruz.

Nüfusuna göre en çok haber üretilen ilçeler: Tunceli Pülümür, Çanakkale Bozcaada ve Kütahya Dumlupınar

Nüfusuna göre en az haber üretilen ilçeler ise Ankara Şereflikoçhisar, Uşak Karahallı ve Afyon Hocalar.

Bu açıdan Tunceli-Sivas-Elazığ üçgenindeki bölge ve Batı Karadeniz’de durum o kadar da kötü görünmüyor.

Doğu Anadolu’da ise Hakkâri-Van kişi başına haber sayısında da önde. Fakat bu bölgenin kuzeyine doğru “çölleşme” sürüyor.

Nüfusu dikkate aldığımızda benzer çölleşmenin Ege’nin iç kesimlerinden kıyılara doğru uzanmakta olduğunu görüyoruz.

4. Haberlerin yüzde 85’i kopya: Vaha gibi görünen bazı yerler de aslında çöl

İlk iki haritada, yayına giren tüm haberleri dikkate almış ve tek tek saymıştık. Örneğin “Başakşehir’de kar yolları kapadı” başlıklı bir ajans haberi, 100 farklı haber sitesinde yayına girdiyse bunu o gün için o ilçenin geçtiği 100 adet haber olarak kaydetmiştik.

Bu nedenle üstteki haritalarda haber sayısının çokluğu, aslında haber bolluğunu göstermiyor. Binlerce haber sitesinin özellikle AA, DHA ve İHA’nın yerel haberlerini aynen kopyalayıp yapıştırmayı bir rutin hâline getirdiği gerçeği var.

Haberlerin niteliğini veya kamu yararını tam olarak ölçecek bir yapay zekâ teknolojisi henüz yok. Ancak dijital medya alanında uzmanlaşan veri bilimci Emrah Yılmaz’ın geliştirdiği sistem, hangi haberin önce yayımlandığını ve farklı versiyonlarının metinleri arasındaki farkları analiz ederek her ilçede birer özgünlük skoru oluşturmamızı sağladı.

İki hafta boyunca ilçe başına ortalama 1.147 haber geldi. Özgün haber sayısı ise 176 oldu. Yani kullandığımız algoritmaya göre Türkiye dijital medyasında yayına giren haberlerin yüzde 85’i özgün değil, kopya.

Bu skorları esas alarak ilçelerden gelen özgün haber sayısına baktık. Bu kez şöyle bir harita ortaya çıktı:

Kişi başına özgün haber sayısında da Tunceli Pülümür zirvede. Onu izleyen ilçeler: Ankara Evren, Çanakkale Bozcaada, Konya Tuzlukçu, İzmir Karaburun ve Kırklareli Kofçaz.

Kişi başına en az özgün haberin üretildiği ilçelerde de önce Şereflikoçhisar var. Onu şu ilçeler izliyor: Manisa Selendi, Afyon Sinanpaşa, Diyarbakır Kayapınar, Yozgat Şefaatli ve Kütahya Şaphane.

İki haftada 100’ün üstünde haberin geldiği ilçeler arasında özgün haber oranının en yüksek olduğu yerler Ordu Ulubey (yüzde 60), Sinop Durağan (yüzde 50) ve İzmir Beydağ (yüzde 46)

Özgün haber oranının en düşük olduğu ilçeler ise Yalova Armutlu (yüzde 5.8), Kayseri Özvatan (yüzde 6.1) ve Çanakkale Bozcaada (yüzde 6.2).

Bazı ilçelerde brüt haber sayısı çok yüksek olsa da, kişi başına özgün haber oranı çok düşük. İki haftada 3.284 haberde adı geçen Gaziantep’in Şehitkamil ilçesi, sadece yüzde 12’lik özgünlük oranıyla bunlara bir örnek.

Zaten bu araştırmanın en çarpıcı bulgularından biri bu: Brüt haber sayısında “vaha” gibi görünen yerlerin, özgün habercilikte “çöl” olduğu görülüyor. Veya tam tersi…

Mesela 1. haritada Güneydoğu ilçelerinden çok sayıda haber geldiği görülüyor. Ama 3. haritanın da gösterdiği gibi aslında bu haberlerin çok azı özgün.

Metropollerde, Ege’nin büyük bölümünde ve Konya’nın güneyinde de benzer bir durum var. Haber sayısı fazla, ama ilçe nüfuslarına kıyasla özgün haber az.

Batı Karadeniz ile Kuzeydoğu Anadolu‘nun büyük bölümünde ve Tunceli-Elazığ-Sivas üçgeninde ise yine tam tersi bir durum geçerli: Haber sayısı az gibi görünüyor, ama buralarda nüfusa oranla daha çok özgün haber üretiliyor.

Haber çölü ne demek?

Haber çölü (İngilizce “news desert”) 2000’lerin başından beri dijitalleşmeyle birlikte özellikle ABD medyasında tartışılan bir kavram. Bir yandan yerel gazeteler kapanıp bir yandan da ulusal medya kuruluşlarının muhabir sayısı azalıyor. Artık tek bir günlük gazetesi bile kalmamış yerleşimlere, haber çölü deniyor. ABD’nin 3.143 ilçesinin en az 2.000’inde artık günlük basılı gazete yok.

Bu araştırmada haber çölü kavramını en geniş anlamıyla kullandık. Bir ilçede bir gazetenin var olup olmaması kadar, o yerleşimin —internet siteleri dâhil— haberlerde ne kadar yer aldığı da önemli.

En önemlisi ise elbette bu sayılardan ziyade, bir haberin ne kadar kamu yararına olduğu ve ne ölçüde etki yarattığı…

Bu araştırmanın, Türkiye’de dijital haberciliğe dair hemen hiç veri bulunmayan bir alanda mütevazı bir katkı sunduğunu umuyoruz.

Son olarak verilere dair iki not:

Türkiye’de bazı ilçe adları, sık kullanılan farklı yan anlamlara sahip. Örneğin Balıkesir’den gelen ve içinde “Marmara” geçen çok sayıda haberde, söz konusu ilçe değil, tüm bölge kast ediliyor olabilir. Bu çalışmada bir anlam analizi yapılmadığından, bu tür adlara sahip az sayıdaki ilçeden gelen sayıları, komşu ilçelerin ortalamasıyla normalleştirme yoluna gidildi. Benzer bir yöntem haberlerde neredeyse hiç geçmeyen “merkez” ilçelerde de uygulandı ve ilgili ilin ortalamasını merkeze yansıtıldı.

Gazeteciliğin temeli olan 5N1K kuralı Türkiye dijital medyasında sık sık ihmal ediliyor. Özellikle büyükşehirlerde editörler sık sık, ilin ismini haberde yazarken ilçeyi belirtmiyor. Bazen ikisi de yazılmıyor. Örneğin aslen Şereflikoçhisar mahreçli olup editörlerin bu alışkanlığı yüzünden verilerimize doğru yansımayan haberler de olmalı. Üstteki maddedeki duruma da dikkat ederek bu çalışmada sadece hem il, hem ilçe ismi geçen haberleri esas alındı.